کافئین برای سردرد: مفید یا مضر؟

به گزارش خبرنگار «نبض فناوری» مصرف کافئین در رژیم غذایی چه به صورت روزانه و چه گاه به گاه تاثیر بیولوژیکی قابل توجهی بر سیستم عصبی دارد. کافئین از طریق مکانیسم‌های مختلف و هنوز کاملاً بررسی نشده است، بر سردرد تأثیر می‌گذارد. این امر به ویژه در میگرن قابل توجه است. در سایر سردرد‌ها مانند سردرد هیپنیک، سردرد پس از سوراخ شدن دورال و افت فشار داخل جمجمه خود به خود، کافئین یک عامل درمانی مهم است. به نوبه خود، قطع ناگهانی مصرف کافئین مزمن می‌تواند باعث سردرد ناشی از ترک کافئین شود.
کافئین مفید یا مضر
کافئین که ساختار آن شبیه آدنوزین است، بر کنترل درد تأثیر می‌گذارد. آدنوزین یک مهارکننده فعالیت عصبی در سیستم عصبی مرکزی (CNS) و محیطی (PNS) است. آدنوزین اثرات متفاوتی در سیستم عصبی مرکزی و محیطی ایجاد می‌کند که مربوط به اثر آن بر گیرنده‌های آدنوزین است. سه زیرگروه از این گیرنده‌ها شناخته شده اند: گیرنده‌های A۱، A۲ (A۲A و A۲B) و A۳. آن‌ها در قسمت‌های مختلف سیستم عصبی انسان، چه مرکزی و چه محیطی بیان می‌شوند. بنابراین، برای مثال، فعال شدن گیرنده‌های آدنوزین A۱ و A۲A در درد نوروپاتیک منجر به فعالیت ضددردی می‌شود. به دلیل ساختار مشابه با آدنوزین، کافئین ممکن است برای گیرنده‌های A۲A با آدنوزین رقابت کند و باعث مهار آن‌ها شود. همانطور که داده‌های تجربی نشان داد، کافئین تجویز شده در دوز‌های ۲۵ تا ۱۰۰ میلی گرم بر کیلوگرم دارای اثر ضد درد ذاتی است. مشخص شده است که افزودن دوز‌های کوچک کافئین به دوز استاندارد مسکن‌های رایج، اثر ضد درد آن‌ها را تقویت می‌کند. دوز‌های پایین کافئین به عنوان یک مکمل تقویت کننده در ترکیب با دارو‌های ضد افسردگی، پاراستامول، استامینوفن و دارو‌های ضد التهابی غیر استروئیدی استفاده می‌شود.
نقش کافئین به عنوان یک عامل دخیل در پاتوفیزیولوژی سردرد، محرک حملات سردرد و عامل مورد استفاده در درمان آن‌ها
میگرن
بر اساس طبقه بندی بین المللی اختلالات سردرد، ویرایش سوم، میگرن یک اختلال سردرد عود کننده است که در حملات ۴ تا ۷۲ ساعت ظاهر می‌شود. سردرد میگرنی معمولی یک طرفه، ضربان دار و با شدت متوسط تا شدید است. با فعالیت بدنی روتین تشدید می‌شود و با حالت تهوع و/یا فتوفوبیا و فونوفوبیا همراه است. میگرن مزمن به سردردی گفته می‌شود که ۱۵ روز یا بیشتر در ماه به مدت بیش از ۳ ماه رخ می‌دهد. حداقل ۸ روز در ماه، درد باید ویژگی‌های معمول سردرد میگرنی را داشته باشد. مصرف طولانی مدت کافئین در بیماران مبتلا به میگرن باعث ایجاد زنجیره‌ای از فرآیند‌های فیزیولوژیکی می‌شود که می‌تواند منجر به سه وضعیت بالینی مختلف شود: بدتر شدن سردرد اصلی، سردرد‌های مرتبط با ترک کافئین (مانند حملات میگرنی آخر هفته) و سردرد‌های ناشی از استفاده بیش از حد از مسکن‌های حاوی کافئین کافئین هم می‌تواند حملات میگرنی را تسکین دهد و هم باعث تحریک آن شود. مصرف همیشگی کافئین با میگرن و ایجاد سردرد‌های مزمن روزانه مرتبط است.
سردرد نوع تنشی (TTH)
بر اساس طبقه بندی بین المللی اختلالات سردرد، ویرایش سوم، سردرد تنشی یک اختلال سردرد عود کننده است که دوره‌های آن از ۳۰ دقیقه تا ۷ روز طول می‌کشد. ویژگی‌های معمول این سردرد عبارتند از: محل دوطرفه، ماهیت فشاری یا تنشی (غیر ضربان‌دار)، شدت خفیف تا متوسط و عدم ارتباط شدت با فعالیت بدنی روتین. این حالت با حالت تهوع یا استفراغ همراه نیست، اما فتوفوبیا یا فونوفوبیا ممکن است رخ دهد. در مطالعه‌ی مقایسه بین ایبوپروفن به تنهایی، کافئین به تنهایی، ایبوپروفن به علاوه کافئین و دارونما انجام شد. با توجه به داده‌های قبلی، کافئین خواص ضد درد نشان داد، اگرچه اثرات آن به اندازه ترکیب ایبوپروفن و کافئین قابل توجه نبود. به نوبه خود، در مطالعه‌ای که در ایتالیا بر روی گروهی متشکل از ۹۳ بیمار مبتلا به سردرد تنشی انجام شد، پروفایل ایمنی و تحمل خوبی از ترکیب پاراستامول ۱۰۰۰ میلی‌گرم و کافئین ۱۳۰ میلی‌گرم در مقایسه با ناپروکسن ۵۵۰ میلی‌گرم و دارونما نشان داده شد. پاراستامول همراه با کافئین به خوبی قابل تحمل و در درمان TTH حاد بود.
نقش کافئین به عنوان جزء اصلی در درمان سردرد
سردرد هیپنیک (HH)
بر اساس طبقه بندی بین المللی اختلالات سردرد، ویرایش سوم، سردرد هیپنیک یک سردرد عود کننده است که فقط در هنگام خواب ایجاد می‌شود و باعث بیداری می‌شود. سردرد از ۱۵ دقیقه تا ۴ ساعت پس از بیدار شدن طول می‌کشد. اگر سردرد مشخصه حداقل ۱۰ روز در ماه و بیش از ۳ ماه رخ دهد، می‌توان تشخیص سردرد هیپنیک را داد. این نوع سردرد اولیه معمولاً پس از سن ۵۰ سالگی شروع می‌شود. شیوع آن در بین بیمارانی که در مراکز سردرد درمان می‌شوند ۰.۰۷-۰.۳۵ درصد تخمین زده می‌شود، اما شیوع دقیق سردرد هیپنیک ناشناخته است.
یکی از ویژگی‌های معمول HH این است که کافئین اغلب درد حاد را متوقف می‌کند، اما همچنین هنگامی که قبل از رفتن به رختخواب به صورت پیشگیرانه استفاده می‌شود، از شروع درد جلوگیری می‌کند. برخی از نویسندگان پاسخ خوب به کافئین را به عنوان یک ویژگی پاتوژنومیک HH در نظر می‌گیرند. باید اضافه کرد که مطالعات تجربی نشان داده‌اند که تجویز آگونیست‌های گیرنده آدنوزین A۲A در فضای زیر عنکبوتیه ممکن است خواب NREM را القا کند.
سردرد پس از سوراخ شدن دورال (PDPH)
سردرد پس از سوراخ شدن دورال ممکن است نتیجه یک سوراخ کمری باشد که برای اهداف تشخیصی یا درمانی انجام می‌شود یا ممکن است به عنوان عارضه بی حسی اپیدورال رخ دهد. به ندرت به شکل شدید رخ می‌دهد، اما می‌تواند آزاردهنده باشد. بر اساس طبقه بندی بین المللی اختلالات سردرد، ویرایش سوم، PDPH در گروه سردرد‌هایی است که به فشار مایع مغزی نخاعی نسبت داده می‌شود. سردرد در عرض ۵ روز پس از سوراخ شدن دورال ایجاد می‌شود.
پاتوژنز PDPH نامشخص است، اما فرض بر این است که احتمالاً نتیجه نشت CSF به فضای اپیدورال و کاهش فشار CSF است. دو مکانیسم ممکن وجود دارد. ابتدا کاهش فشار مایع مغزی نخاعی باعث کشش ساختار‌های داخل جمجمه حساس به درد در حالت عمودی می‌شود که باعث سردرد مشخص می‌شود. دوم، از دست دادن مایع مغزی نخاعی باعث اتساع وریدی جبرانی (اصل مونرو-کلی) مسئول سردرد می‌شود. بروز سردرد پس از سوراخ شدن تحت تأثیر اندازه سوزن، جهت اریب، طراحی سوزن، تعویض استایلت و تعداد دفعات پونکسیون کمری است.
هیپوتانسیون داخل جمجمه‌ای خودبخودی (SIH)
افت فشار خون داخل جمجمه‌ای خودبخودی یک سندرم سردرد ثانویه مهم است که در سال‌های اخیر به طور فزاینده‌ای شناخته شده است. سردرد معمولاً هنگام ایستادن شروع می‌شود و هنگام دراز کشیدن از بین می‌رود (به آن سردرد ارتواستاتیک گفته می‌شود). بر اساس طبقه بندی بین المللی اختلالات سردرد، ویرایش سوم، سردرد منتسب به SIH در گروه سردرد‌های منتسب به فشار کم مایع مغزی نخاعی (CSF) قرار می‌گیرد. سردرد با وجود عدم وجود روش یا ضربه‌ای که می‌تواند باعث نشت مایع مغزی نخاعی شود، رخ می‌دهد. در رابطه زمانی با وقوع فشار کم CSF یا نشت CSF ایجاد می‌شود یا منجر به تشخیص آن می‌شود.
سردرد ناشی از کافئین
انجمن بین‌المللی سردرد کافئین را به‌عنوان علت بالقوه سردرد ناشی از مصرف بیش از حد مسکن فهرست نمی‌کند، بلکه ماده‌ای است که در صورت قطع ناگهانی مصرف منظم می‌تواند باعث سردرد شود. سردرد ناشی از ترک کافئین، طبق طبقه بندی بین المللی اختلالات سردرد، ویرایش سوم، سردردی است که در عرض ۲۴ ساعت پس از قطع مصرف منظم کافئین بیش از ۲۰۰ میلی گرم در روز برای حداقل ۲ هفته ایجاد می‌شود. در غیاب مصرف بیشتر یا در عرض ۱ ساعت با مصرف ۱۰۰ میلی گرم کافئین، خود به خود طی ۱۴ روز برطرف می‌شود.
مصرف زیاد کافئین، به ویژه در قهوه، چای، کولا و سایر انواع نوشیدنی‌های کافئین‌دار، ممکن است عامل محرکی برای سردرد قطع مصرف در صورت قطع مصرف کافئین باشد. تأثیر کافئین از فردی به فرد دیگر متفاوت است، به عنوان مثال، به دلیل وزن‌های مختلف بدن یا شرایط مختلف جذب، و به پدیده توسعه یافته تحمل بستگی دارد. بنابراین، نمی‌توان یک آستانه یکنواخت، حداکثر و ایمن برای مصرف کافئین ایجاد کرد. مصرف مکرر کافئین ممکن است منجر به اختلالات رفتاری به نام سندرم وابستگی به کافئین شود که توسط WHO به عنوان یک موجود بیماری شناخته شده است.
نقش کافئین در ایجاد سردرد مزمن
سردرد مصرف بیش از حد دارو (MOH)
به نظر می‌رسد کافئین خطر ابتلا به MOH را تا سطحی مشابه با مشتقات ارگوت و مواد افیونی افزایش می‌دهد. سردرد مصرف بیش از حد دارو، بر اساس طبقه بندی بین المللی اختلالات سردرد، ویرایش سوم، برای بیش از ۱۵ روز در ماه در یک بیمار مبتلا به سردرد از قبل وجود دارد و با مصرف بیش از حد منظم بیش از ۳ ماه از یک یا چند دارو که ممکن است برای درمان سردرد اولیه یا ثانویه / علامتی استفاده می‌شود. مشخص است که خطر MOH به دفعات استفاده از کافئین مرتبط است، اما نقش آن در پاتومکانیسم MOH نامشخص است. MOH با دو مکانیسم پاتوفیزیولوژیک اصلی مشخص می‌شود: تحریک پذیری بیش از حد قشر و افزایش حساسیت محیطی و مرکزی. هر دوی این پدیده‌ها ممکن است اثرات مزمن مصرف بیش از حد کافئین باشند: بیش فعالی قشر مغز با افزایش آزادسازی انتقال دهنده‌های عصبی تحریکی (عمدتاً گلوتامات) القا می‌شود، در حالی که حالت پیش بینی با فعال شدن مزمن گیرنده‌های A۲A در سطح محیطی افزایش می‌یابد.
ارتباط بین کافئین و سردرد چند جهتی و چند عاملی است. کافئین می‌تواند هم محرک حمله میگرنی باشد و هم ترک آن می‌تواند سردرد را تحریک کند (سردرد ناشی از ترک کافئین). دوز‌های به کار رفته مناسب کافئین به طور قابل توجهی اثر درمانی مسکن‌های رایج و NSAID‌ها را در بیماران میگرنی و بیماران مبتلا به TTH افزایش می‌دهد. برعکس، استفاده بیش از حد از دارو‌های حاوی کافئین ممکن است بیماران را در معرض سردرد قرار دهد و منجر به ایجاد یک نوع مزمن سردرد تنشی یا میگرن مزمن شود. نقش مهم کافئین در درمان انواع خاصی از سردرد‌ها نیز باید مورد تاکید قرار گیرد: سردرد هیپنیک، سردرد پس از سوراخ شدن دورال و افت فشار داخل جمجمه خود به خود. در عین حال، نتایج یک کارآزمایی بالینی کنترل نشده نشان می‌دهد که قطع مصرف کافئین ممکن است اثربخشی درمان میگرن حاد را بهبود بخشد.