هوش مصنوعی، فناوری رو به تکامل در ایران

به گزارش خبرنگار «نبض فناوری»  هوش مصنوعی (Artificial intelligence) که به ‌اختصار به آن،  AIمی‌گویند، فناوری‌ای است که به‌گونه‌ای قابلیت تفکر دارد. البته این قابلیت تفکر با چیزی که ما به‌عنوان تفکر انسانی می‌شناسیم، تا حد زیادی تفاوت دارد، اما در حقیقت می‌کوشد که از آن تقلید کند. بسیاری از کارهایی که روزانه انجام می‌دهیم، مانند جست‌وجوی در اینترنت یا گشت‌وگذار در صفحات شبکه‌های اجتماعی و غیره، همه متأثر از هوش مصنوعی هستند و درحقیقت، در این مواقع ما در حال استفاده از هوش مصنوعی هستیم. هوش مصنوعی (AI)  شاخه گسترده‌ای از علوم رایانه و یک علم میان‌رشته‌ای با چندین رویکرد است.

هوش مصنوعی در ایران

از زمانی‌که هوش مصنوعی به‌عنوان یک دانش جدید در سال ۱۹۶۵ میلادی ابداع شد تا کنون، توانسته مانند یک ویروس همه‌گیر، در جای‌جای جهان نفوذ کرده، جا پای خود را در زندگی ما محکم کند و پیشرفت‌های شگرفی را به‌همراه آورد که کشور ما هم از این قافله عقب نمانده است. شاید بتوان گفت دوره طلایی ورود هوش مصنوعی به ایران، به زمانی‌که پروفسور کارو لوکاس، پدر هوش مصنوعی ایران و یکی از چهره‌های ماندگار علمی کشور بود، برمی‌گردد. وی با ایجاد مرکز «کنترل و پردازش هوشمند» در دانشگاه تهران، این علم را به‌طور رسمی بنیان‌گذاری کرد. لوکاس، از نخستین اساتیدی بود که آموزش و پژوهش را در زمینه‌های هوش مصنوعی، حساب‌گری زیستی‌ و ‌تکاملی و رایانش نرم در ایران پایه‌گذاری کرد. از افتخارات دیگر وی، ارائه بیش از ۴۵۰ مقاله علمی در مجلات و کنفرانس‌های معتبر ملی و بین‌المللی است. همت ایشان چنان تأثیر زیادی بر پیشرفت هوش مصنوعی داشت که حتی مرگ ایشان هم مانع این نشد چرخ علمی این رشته متوقف شود و سایر اساتید، دانشجویان و محققان کشورمان بعد از ایشان، راهش را ادامه دادند و تحقیقات خود را در این زمینه با جدیت بیشتری دنبال کردند.

ایران در سال‌های اخیر و با رشد سطح علمی و فناوری، توانسته در رشته‌های علوم و مهندسی رایانه و هوش مصنوعی به‌ویژه در دانشگاه‌ها، توسعه چشم‌گیری پیدا کند. باید گفت هوش مصنوعی در ایران توانسته خود را در مسیر تکاملی سیستم‌های امنیتی همچون تشخیص چهره، ساخت و طراحی سلاح‌های هوشمند، ساخت ربات‌ها و دستگاه‌های هوشمند در حوزه تولیدی و صنعتی، ارتقای سیستم‌های تشخیص گفتار همچون تبدیل متن به صوت و برعکس و طراحی بازی‌ها و حوزه‌های کاربردی آموزش قرار دهد.

در کشور ما بیش‌ از 100 شرکت در زمینه هوش مصنوعی فعالیت می‌کنند که ‌طبق ‌آمار، هرساله تعداد شرکت‌های فعال در این حوزه بیشتر می‌شوند و این نشان‌دهنده نیاز روزافزون به ‌نیروهای ماهر و ‌متخصص است. این فناوری در ایران رو به ‌تکامل بوده و درحال‌حاضر حقیقتاً ما در اول راه قرار داریم و امید است که‌زیرساخت‌های لازم برای رشد سریع‌تر در این حوزه فراهم شود. گفتنی است با اینکه اغلب کشورهای آسیایی و خاورمیانه در توسعه‌ هوش مصنوعی سهم بالایی دارند، اما ایران تقریباً هیچ جایگاهی در این توسعه ندارد و در بین هجده کشور خاورمیانه، رتبه دهم را دارد.

هوش مصنوعی در ایران به ‌ارائه خدمات آموزشی، پزشکی، حمل‌و‌نقل، معماری و بسیاری از موارد دیگر کمک کرده است. تقریباً همه صنایع، ازجمله بهداشت و سلامت با بهره‌مندی از فناوری و هوش مصنوعی رشد و‌ تغییر کرده‌اند؛ مانند به‌وجود آمدن پرستار مجازی، ساخت‌ و‌ مدیریت دارو، کنترل سلامت و غیره. در کشور ما نیز یک‌سری اقدامات به‌منظور هوشمند‌سازی حوزه پزشکی و سلامت صورت گرفته است؛ برای مثال، راه‌اندازی کلینیک پوست با کاربرد هوش مصنوعی و طب بازساختی در دانشگاه علوم پزشکی ایران؛ آنالیز پوست با هوش مصنوعی در بیمارستان شهید مطهری.

در حوزه کشاورزی نیز بهره‌گیری از هوش مصنوعی باعث بهبود عملکرد و کشت محصولات باکیفیت شده است، اما در کشور ایران کشاورزی به‌ روش سنتی‌ انجام می‌شود و زیرساخت‌های لازم برای استفاده از فناوری هوش مصنوعی وجود ندارد. با‌این‌حال، یک‌سری نرم‌افزارها مانند نرم‌افزار کشتیار وجود دارند که توسط متخصصان ایرانی طراحی شده و یک دستیار هوشمند برای کشاورزان محسوب می‌شود.

در معماری با کمک هوش مصنوعی می‌توان داده‌های حجیم را پردازش و ساختمان‌ها را طراحی ‌و ‌بهینه کرد. درواقع، هوش مصنوعی در معماری در قالب نرم‌افزارهای تحلیلی و ربات‌های هوشمند ظاهر می‌شود. ازجمله نرم‌افزارهای ایرانی می‌توان به ‌نرم‌افزار بنیانو اشاره کرد که ‌به ساخت ‌و ‌بهینه‌سازی اسکلت‌های ساختمانی و صرفه‌جویی در هزینه‌ها کمک می‌کند.

در حوزه هوافضا از هوش مصنوعی برای کنترل‌ و ‌هدایت بالن‌ها، بالگردها، ماهواره‌ها، پهپادها و فضاپیماها استفاده می‌شود. در کشور ما نیز دانشمندان از این فناوری در سازمان‌های فضایی برای ساخت ماهواره‌هایی با سرعت ‌و ‌دقت بالاتر، ماهواره‌برها و انواع موشک استفاده می‌کنند. به‌طورکلی، به‌دلیل ظرفیت‌های زیاد هوش مصنوعی در ارتباط با ‌صنعت هوافضا، اکنون سازمان‌های دفاعی و فضایی به‌طور گسترده‌ای از این فناوری استفاده می‌کنند.

در زمینه هنر و رسانه، هوش مصنوعی در حوزه‌هایی مانند موسیقی، هنرهای زیبا و سایر حوزه‌های هنری، نقش بسیار مهمی را ایفا کرده و همچنین با استفاده از ابزارهای چهارگانه بینایی ماشین، پردازش زبان طبیعی، پردازش گفتار و داده‌کاوی در بخش‌های مختلف صنعت رسانه ازجمله رادیو و ‌تلویزیون، اخبار، سایت‌ها و رسانه‌های اجتماعی می‌تواند به‌ تولید و نظارت‌ بر محتوای متنی، صوتی‌ و تصویری بپردازد. از شرکت‌های ایرانی این حوزه می‌توان ‌به ویراویراست، مرکز تحقیقات هوش مصنوعی پارت، مرکز روشن و ده‌ها شرکت دیگر اشاره کرد.

هوش مصنوعی در بازاریابی و فروش، به‌عنوان یک ابزار اساسی برای صاحبان کسب‌‌و‌کار، به‌منظور پیشرفت بیشتر در بازار رقابتی کنونی مطرح است. ظهور فناوری هوش مصنوعی، ایده‌ها و الگوهای جدیدی را برای توسعه بازاریابی و فروش، تبلیغات، تجارت الکترونیک و خدمات فروشگاهی باز کرده است که ‌از نرم‌افزارهای ایرانی مرتبط‌ با بازاریابی ‌و ‌فروش می‌توان ‌به سیستم تبلیغات هوشمند آیساین اشاره کرد.

از هوش مصنوعی در انواع روش‌های حمل‌ونقل برای تولید ماشین‌های خودران، کاهش مصرف سوخت، انرژی و هزینه‌ها و همچنین افزایش کارایی و بهره‌وری سیستم حمل‌و‌نقل استفاده می‌شود. درست است ‌که کشور ایران راه درازی برای تولید ماشین‌های خودران در پیش دارد، اما چندی پیش از ربات خودروی خودران که یک‌دهم ابعاد یک خودروی واقعی است، با همکاری اپراتور همراه ‌اول و دانشگاه شهید بهشتی طراحی شده، رونمایی شد. از دیگر موارد کاربرد هوش مصنوعی در حمل‌و‌نقل ایران، تولید انواع نرم‌افزارهای مسیریابی بهینه همچون اپلیکیشن نشان و بلد و... است.

هوش مصنوعی کاربردهای گسترده‌ای در صنعت مخابرات دارد؛ مانند طبقه‌بندی داده‌های موجود در شبکه‌های مخابراتی، تشخیص ناهنجاری و بهینه‌سازی شبکه و بهره‌برداری از آن و دستیار مجازی. همچنین هوش مصنوعی در گسترش اینترنت نسل پنجم نیز کاربرد دارد، به‌طوری‌که چندی پیش مرکز تحقیقات  مخابرات ایران برای همکاری ‌با شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی با هدف عملیاتی کردن شبکه ارتباطی نسل پنجم در کشور فراخوان داد که‌ این موضوع نشان‌دهنده اهمیت هوش مصنوعی در توسعه‌ مخابرات کشور است.

هوش مصنوعی، تغییرات مثبتی را در سیستم‌های آموزشی و ارائه خدمات به ‌شهروندان ایجاد کرده و توانسته فواید قابل‌توجهی از قبیل بهبود نحوه یادگیری و آموزش، برنامه‌ریزی تحصیلی و... داشته باشد و در بخش خدمات به‌ برقراری امنیت، اجرای قانون و مدیریت انرژی توجه دارد. از نرم‌افزارهای کاربردی در زمینه خدمات می‌توان به هوشتل (خودکارسازی فعالیت‌های اداری) و در بخش آموزش می‌توان ‌به آزمون‌یار بهسان (ارزیابی تحصیلی) اشاره کرد.

حضور هوش مصنوعی توانسته است امنیت سایبری را نیز به ‌یک امنیت هوشمند تبدیل کند؛ به‌ بیانی دیگر، هوش مصنوعی با شناسایی تهدیدات، خنثی‌سازی آن‌ها یا پیش‌بینی حملات محتمل‌الوقوع، تأثیر به‌سزایی در تأمین امنیت گذاشته است. از نرم‌افزارهای کاربردی ایرانی در این بخش می‌توان نرم‌افزار تشخیص چهره از شرکت رخ‌نگار و مدیریت هویت کاربران از شرکت فراشناسا را نام ‌برد.

یک مهندس هوش مصنوعی در ایران می‌تواند با عنوان برنامه‌نویس، تحلیل‌گر، مدیر شبکه، مدیر وب‌سایت، سازنده ربات، داده‌کاو و... استخدام شود. میزان درآمد افراد در شرکت‌‌ها و‌ اداره‌های دولتی براساس قانون وزارت کار تعیین می‌شود و در بخش خصوصی و سایت‌های فریلنسری (خوداشتغالی) نیز متغیر است که از چند‌میلیون شروع می‌شود، اما به‌طورکلی میزان دستمزد به ‌مهارت و نوع پروژه بستگی دارد.

رتبه و آینده ایران در هوش مصنوعی

اگرچه درحال‌حاضر کشور ما در استفاده ‌از هوش مصنوعی در زندگی جایگاه ناامیدکننده‌ای دارد، اما بی‌شک در سال‌های آینده شاهد رشد بازار کار مهندسی هوش مصنوعی خواهیم بود، چرا که این مسئله در اداره آینده دنیا نقش دارد و پیش‌بینی شده است که‌ تا ده ‌سال آینده هوش مصنوعی در بسیاری ‌از سیستم‌های داخلی به‌کار گرفته ‌شده و افراد شاهد ارائه خدمات آن باشند. در‌حال‌حاضر، بیشترین موقعیت‌های شغلی در زمینه هوش مصنوعی، مربوط‌ به پردازش تصویر، صدا ‌و ‌متن، طراحی دستگاه‌های هوشمند و استخراج داده‌ها است.

به گفته دهقانی فیروزی‌آبادی، معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور، رتبه «ایران در دنیا از نظر تولید هوش مصنوعی ۱۷ است، ولی از نظر کاربرد هوش مصنوعی، رتبه ۷۷ جهان را از آنِ خود کرده است.»

بهروز مینایی، دبیر ستاد توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی، به «چهار نظام رتبه‌بندی مشهور و فعال در دنیا در حوزه هوش مصنوعی» اشاره می‌کند. بر این اساس، کشور ما «در رتبه‌بندی "اسکوپوس" که بیشتر بر مدار تعداد مقالات و ارجاعات علمی تمرکز دارد، دارای رتبه 17 است که نشان‌دهنده این واقعیت است که ایران در بخش تولید علم و مقاله در موضوع هوش مصنوعی، جایگاه قابل‌قبولی در دنیا دارد». ایران در بخش کاربرد هوش مصنوعی در حوزه اداره کشور براساس رتبه‌بندی Oxford Insights  که آمادگی دولت‌ها در کاربست هوش مصنوعی را بررسی می‌کند، رتبه 78 را دارد. بنابه گفته مینایی، «دلیل این رتبه هم، این است که آکسفورد براساس اطلاعاتی که خودش تحلیل کرده، چنین رتبه‌ای را برای ایران لحاظ کرده است، نه براساس اطلاعات واقعی کشور که از مسئولان اخذ کرده باشند.» مینایی به رتبه‌بندی‌های Tortoise Media از آقای جیمز هاردینگ و «HAI» از دانشگاه استنفورد هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «این رتبه‌بندی اساساً از ایران هیچ اطلاعاتی ندارد؛ به‌همین‌دلیل است که نام ایران در جدول بررسی‌هایشان قرار ندارد، والّا امروز فعالیت‌ها و تعداد مقالات و تولید ایران در حوزه هوش مصنوعی مشخص است. با توجه به برآوردهایی که مرکز همکاری‌های تحول و پیشرفت ریاست‌جمهوری از حوزه صنعتی، کاربست و تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان هوش مصنوعی با توجه به میزان تولید ناخالص داخلی انجام داده، به نظر من، کشور ما هم‎اکنون در حدود رتبه 35 جهان قرار دارد.» مینایی تأکید می‌کند: «با توجه به رسمیت یافتن فعالیت‌های هوش مصنوعی در کشور، به‌ویژه با دستور راه‌اندازی مرکز ملی هوش مصنوعی توسط رئیس‌جمهور، به مرور جایگاه ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی را اصلاح  و زمینه تعامل با مؤسسات بین‌المللی را فراهم می‌کند. اگر عزم کشور به این حوزه معطوف شود و با فراهم‌آوری زمینه‌ها از خروج متخصصان هوش مصنوعی جلوگیری شود، بی‌شک در 10 سال آینده در میان 10 کشور برتر در هوش مصنوعی خواهیم بود. ما البته رقبایی جدی در منطقه همچون عربستان و امارات داریم که این کشورها سرمایه‌گذاری فراوانی را در بخش زیرساخت‌های پردازشی هوش مصنوعی متمرکز کرده اند.»

در دیگر کشورها هوش مصنوعی از بازار کار خوبی برخوردار است، اما در ایران این گرایش نسبت به دیگر گرایش‌ها از جمله نرم‌افزار و شبکه ضعیف‌تر عمل کرده است که پیش‌بینی می‌شود در آینده بازار کار هوش مصنوعی در ایران نیز گسترش پیدا کند